Araştırma Teknik ve Yöntemleri 2- Derlemede Anket ve Gözlem Tekniği

Halkbilimi araştırmalarında kullanılan tekniklere baktığımızda anket ve gözlem tekniklerinin de sıklıkla kullanıldığını görürüz. Öncelikle anket yöntemini daha sonra da gözlem yöntemini inceleyelim. 

Anket yöntemi çalışmanızın niteliğine göre sahaya gitmeden kullanabileceğiniz bir yöntem olmasının yanı sıra sahada da rahatlıkla kullanabileceğiniz bir yöntemdir. Bu yöntemi çalışmanızın çeşitli aşamalarında kullanabilirsiniz. Örnek vermek gerekirse sahaya çıkmadan önce bölgedeki kişilerin konunuzla ilgili bilgilerini, sahada konunuzun mevcut varlığı gibi bilgileri edinmek amacıyla ön araştırma olarak kullanabilirsiniz. Ya da topladığınız anlatıların, inanış biçimlerinin veya geçiş törenlerinin cinsiyet dağılımlarına, yaşa vb. faktörlere göre dağılımı hakkında bilgi edinmek istediğinizde, çalışmanızda bu verilerden bahsetmek istediğinizde anket yöntemi oldukça yararlı olacaktır. Sahada görüşme yaparken daha kısıtlı bir bölgeye ya da kişiye ulaşabilirken anket yöntemiyle daha geniş bir kitle ve bölgeye ulaşabilirsiniz. Bu bağlamda çalışmanızın kapsadığı alanı ve niteliğini göz önünde bulundurmalısınız. 

Anket yöntemi kullanırken dikkat etmemiz gereken birkaç nokta vardır. Bunlardan ilki sorulacak soruların anlaşılır ve net olmasıdır. Sorularınız yeterince anlaşılır ve net olmazsa kaynak kişilerden topladığınız bilgilerin güvenirliği tehlikeye düşer. Soruların çok uzun olmamasına da dikkat etmek gerekir çünkü cevaplayacak kişi sorulara odaklanmalı, bilgisi dahilinde net cevaplar vermelidir. Unutmayın ki tüm cevapları aldıktan sonra elde ettiğiniz verileri analiz etmeniz gerekecek. Uzun ve karışık sorular, net olmayan cevaplara yol açar ve bu da sizin işinizi zorlaştırır. Bu yöntem görüşme ve gözlem tekniklerini uygulamanıza rağmen çalışmanızda eksik kalan kısımları tamamlamak amacıyla da kullanılabilir. Görüşmeler sırasında unuttuğunuz soruları ya görüşme sonrası ortaya çıkan bazı yeni soruları kaynak kişilere bu yöntemle sorarak eksik kalan kısımları tamamlayabilirsiniz (özellikle şehir dışında yapılan görüşmelerden sonra bir daha gitme şansınızın olmadığı durumlarda vb.). Bu yöntem Google Forms gibi uygulamalar aracılığıyla netlore çalışmalarında kolaylıkla kullanılabilecek bir yöntemdir. Anket yönteminde kaynak kişilerin evet/hayır-katılıyorum/kısmen katılıyorum/katılmıyorum gibi cevaplar verebileceği soruların yanında kısa cevaplar ekleyebileceği klasik sorular da sorulabilir. Bu tarz sorular aradığınız cevapların derli toplu bir şekilde size iletilmesi açısından iyi olabilir. Sahada derlediğiniz bazı bilgilerin bölgede varlığını gerçekten sürdürüp sürdürmediğini onaylatmak açısından da bu yöntem oldukça yararlı olacaktır. Örneğin bir bölgede çocukların ilk dişleri çıktığı zaman yapılan diş buğdayına dair ritüelleri derlediniz. Daha sonra bu bilgileri onaylatmak için soracağınız - diş buğdayı geleneği devam ediyor mu, derlediğiniz ritüeller değişime uğramış mı, yeni kuşaklar da diş buğdayını yapıyor mu yoksa daha çok eski kuşaklardan kalma bir gelenek mi, kız veya erkek çocuklar için  farklı ritüeller var mı gibi soruların cevapları - bu yöntemle oldukça kolay bir şekilde elde edilebilir. Bu açıdan anket yöntemi derleme çalışmalarında en sık kullanılan ve yararlı olan yöntemlerden biridir.

Gözlem tekniğine gelecek olursak bu teknik araştırmacılarının derleme yaptıkları şeyleri deneyimlemesine dayanmaktadır. Bağlamın, gerçekleştirilen eylemlerin yerinde gözlemlenmesi araştırmacıya yeni bir bakış açısı kazandıracak, yeni sorulara yol açacaktır. Gözlem tekniği sırasında bilgiler genellikle kaydedilmez, derlenecek ürünün gerçekleştirilmesi beklenir, araştırmacının gözlem sırasında tercih edebileceği iki seçenek vardır. Araştırmacı gözlemlemek istediği ürüne (bu bir orta oyunu olabilir, geçiş ritüelleri olabilir, dini ritüel olabilir, halk edebiyatı anlatıları olabilir vb.) aktif bir şekilde katılırsa bu gözlem aktif katılımcı gözlem olarak adlandırılır. Eğer araştırmacı pasif olarak gözlemlemeyi tercih ederse bu da pasif katılımcı gözlem olarak adlandırılır.  Aktif katılımcı gözlem genellikle yabancısı olmadığımız bölgelerde ve durumlarda gerçekleştirilen yöntemdir. Örneğin hiç bilmediğiniz bir yörenin geçiş ritüellerine aktif olarak katılmak pek doğru olmayacaktır (ritüellerin aksamasına bile sebep olabilirsiniz). Ama aşina olduğunuz bir yörenin geçiş ritüellerine aktif olarak katılmak size zor gelemeyecektir. Pasif katılımcı gözlem ise geride durup derleyeceğiniz ürünü dikkatle gözlemlemenizi gerektirir. Bu yöntemde derlediğiniz ürünün bağlamını, nasıl aktarıldığını, nelere dikkat edildiğini daha iyi gözlemleyebilirsiniz.  Aktif ve pasif olarak katılım gerçekleştirebileceğimiz gözlem teknikleri bulunduğumuz ortama göre ikiye ayrılmaktadır. Bu ortamlara "doğal ortam" ve "yapay ortam" denilmektedir.

Doğal ortam derlenecek halkbilimi ürününün kendi gelenekleri ve doğal şartları içerisinde gerçekleştirileceği ortama denilmektedir. Örneğin alevi inancında belli zamanlarda gerçekleştirilen (şubatın ikinci haftası) Hızır cemiyle ilgili ritüelleri siz geleneğin doğal akışında şubat ayında gözlemlediğinizde bu doğal ortamda gerçekleştirdiğiniz bir gözlem olur. Ama aynı cemi araştırmacıların gözlemlemesi için yılın farklı bir ayında gerçekleştirdiklerinde ve siz de o zaman gözlemlediğinizde bu yapay ortamda yapılmış bir gözlem olacaktır. İkisi arasında en önemli fark aslında şudur: derlenecek ürün doğal ortamda kendiliğinden doğal şartlar içinde üretilirken, aynı ürün yapay ortamda kendiliğinden üretilmemekte belli bir amaç için gerçekleştirilmektedir. Dolayısıyla ikisi arasında elde edilen verilerde, bağlam da işin içine katıldığında farklılıklar olması kaçınılmaz olacaktır. Bu bakımdan aslında mümkün olduğunda halkbilimi ürünlerinin doğal ortamlarında derlenmesi bize en sağlıklı ve en yararlı bilgiyi verecektir. Yine de doğal ortamların sağlanamadığı durumlarda yapay ortamlar da bize birçok yararlı bilgi vermektedir. Her iki yöntem de bir halkbilimcinin derleme sırasında başvurabileceği teknikler arasındadır. 

Gözlem tekniği; fiziksel durumları, sosyal durumları anlamak, anlatıcının icra ederken nelere dikkat ettiğini, anlatıcı ve dinleyici arasındaki ilişkileri, derlenen ürünlerin bağlamla ve zamanla olan ilişkisini vb. durumları ortaya koymak için oldukça yararlı bir tekniktir. Ayrıca bu teknik görüşme yöntemi ve anket yöntemiyle birlikte birbirlerini tamamlamaktadır. Tabii şunu tekrar hatırlatmakta fayda var, önemli olan çalışmanızın konusu ve kapsadığı sorulardır. Çalışmanıza göre farklı teknikleri bir arada kullanabilir, yeni teknikler geliştirebilirsiniz. 

Konuyla ilgili daha ayrıntılı bilgi için: 

Aça, Mehmet, Ekici, Metin, Oğuz, M. Öcal vd. "Türk Halk Edebiyatı El Kitabı"

Çobanoğlu, Özkul "Halkbilimi Kuramları ve Yöntemleri"

Artun, Erman "Türk Halkbilimi"

Örnek, Sedat Veyis "Türk Halkbilimi" kitaplarına bakabilirsiniz. Her birinde derleme yöntemleri üzerinde ayrıntılı bir şekilde durulmuş. Ayrıca sorularınızı yorum olarak da yazabilirsiniz. Okuduğunuz için teşekkür ederim.