İnsanlık Tarihinin En Köklü Geleneklerinden Biri: Kurban

       

 Öncelikle herkese iyi ve mutlu bayramlar dilerim. Bir süredir aktif olarak yazı yazamasam da günün anlam ve önemi dahilinde sizinle bir şeyler paylaşabilirim diye düşündüm. Başlıktan da anlaşılacağı üzere Kurban (Sacrifice) kavramı insanlığın var olduğu zamanlardan beri karşımıza çıkan en köklü geleneklerden biri. İnsanın bulunduğu her yerde kurban kavramının ayak izlerini bulabiliyoruz desem büyük bir genelleme olur ama çok da yanlış olmaz sanırım. Bu durum kurban denilince aklınızda canlanan imgelerle de alakalı aslında. Kurban sadece hayvan öldürmeyi mi içerir? Neden böyle bir ritüel ortaya çıkmış olabilir? Ritüel ve inanç arasındaki ilişki düşünüldüğünde önce kurban ritüeli mi ortaya çıkmıştır yoksa kurban anlatıları mı? Kurban ritüeli neden geçmişten günümüze aktarılan en canlı ritüellerden biri olarak karşımıza çıkar? 

        Görüldüğü üzere aslında sorulacak çok soru var. Ben "Kurban" denilince aklıma gelen bazı soruları yazdım ama eminim sizin de aklınıza gelen birçok soru vardır. Şunu söylemeliyim halkbilimi ve din bilimleri söz konusu olduğunda kurban ritüeli en çok araştırılan konuların başında geliyor. Bu konu hakkında yerli ve yabancı yüzlerce makale, çalışma ve tez bulabilirsiniz. Her ne kadar yüz yıllar boyu araştırılan bir konu olsa da farklı bakış açılarına her zaman ihtiyaç duyan bir konu olduğunu düşünüyorum. Ben bugün işin akademik boyutundan çok sizi biraz düşünmeye davet etmek ve kurban ritüeli hakkındaki temel şeyleri ortaya koymak istiyorum. Daha sonra başka bir yazıyla derin bir inceleme yapabiliriz birlikte diye düşünüyorum. Siz de merak ettiklerinizi yorumlara yazarsanız bir sonraki yazıda o noktaları da araştırıp yer vermeye çalışırım. 

        O zaman gelin başlayalım. Öncelikle kurban türleri üzerinde kısaca durmamız gerekir konuyu daha geniş bir şekilde ele alabilmek için. Temelde kurban kavramı "Kanlı kurban" ve   "Kansız kurban" olarak ikiye ayrılır diyebiliriz. Peki kanlı ve kansız kurban arasındaki ayrım nedir?  Kanlı kurban tıpkı şimdi içinde bulunduğumuz kurban bayramında olduğu gibi canlıların ön planda olduğu, kurbanın ana odağının akan kırmızı kan olduğu eylemlerdir. Yani burada insanın kendisinden daha üstün olduğuna inandığı güce karşı sunduğu kan önemlidir. Bu kan inek, boğa, tavuk, horoz gibi hayvanlar olduğu gibi eski dönemlerdeki gibi insan da olabilir. Hatta bazı ritüellerde görürüz insan öldürülmese bile kanı ritüelin bir parçası olarak sunulur, bence bunu da kanlı kurban kavramı içerisine alabiliriz. Kansız kurban ise yine insanın kendisinden daha üstün güç için sunduğu buğday, arpa gibi tahıllar, çeşitli yemekler, süt-su gibi içecekler ya da altın-gümüş gibi madenler vb. olabilir. Anlaşılacağı üzere kansız kurbanlar da kan gibi insanın hayatını sürdürmesi için gerekli materyallerden oluşur. Her iki kurban türü de topluluğun içerisinde bulunduğu coğrafya, zaman, inanış biçimlerinin etkisiyle değişebilmekte ve bölgeden bölgeye farklılık gösterebilmektedir.  Yani şunu demek istiyorum Afrika'da sunulan kurban ile Amerika ya da Asya'da sunulan kurbanların hem sunuluş biçimlerinin hem de sunulan canlı ve materyallerin birebir aynı olmasını bekleyemezsiniz.

        Peki insanlar neden eski çağlardan beri kanlı veya kansız fark etmez kurban sunma ihtiyacı hissediyorlar? Yani bir düşünün bazı bölgelerde güneşin doğmaya devam etmesi için kurban sunmak bir zorunlulukmuş, hayatın döngüsü devamlılığı için kurban ritüelinin hayati bir önemi varmış. Ya da uzun bir yola çıkılacaksa sunulan kurbanın o yoldaki kötülüklerden kişiyi uzak tutacağına inanılırmış. Aynı şekilde hastalıklardan, kötü ruhlardan korunmak için de kurbanın önemli bir yeri olduğunu görüyoruz. Bazen de korunmanın yanı sıra minnettarlık göstergesi olarak da karşımıza çıkıyor. Yaratıcının, üstün güçlerin, insana verdiği güzellikler, sağlık ve huzur için bir minnettarlık, şükran simgesi olarak karşımıza çıkıyor kurban. Bu kısmı az çok anlıyoruz da bu ritüelin doğuşu nasıl olmuş olabilir? Yani ilk insanları düşünelim. Bilmediğiniz dünyada hayatta kalmaya çalışırken yapabileceğiniz ilk şey gözlemlemek ve saklanmak olmalı. Hatırlayın insanların toprağa gömülmesine dair anlatılar söz konusu olduğunda akıllara ilk gelen anlatı Kabil'in Habil'i öldürmesi cesedi ne yapacağını bilememesi sonucunda Tanrı tarafından gönderilen iki kargadan oluşan anlatıdır. Anlatının devamında iki kargadan biri diğerini öldürür ve onu toprağa gömer. Bunu gören Kabil onu taklit eder ve insanlar bu şekilde ölülerini toprağa gömmeye başlar. Burada benim dikkatimi çeken ilk şey bir insan olarak Kabil'in karşılaştığı sorunda ne yapacağını bilemediğinde baktığı ilk şeyin doğadaki diğer canlılar olması. Yani insanlar en başından beri gözlemleyen, öğrenen ve öğrendiklerini hatırlayıp geliştiren canlılardır diyebiliriz. Bizi diğer canlılardan ayıran temel özelliklerimizden biri bu taklit yeteneğimizdir zaten. Bu konuyu nasıl bağlayacağımı merak edenler için sizden hayvan belgesellerini düşünmenizi rica edeceğim. 

        Özellikle düşünmenizi istediğim hayvan belgeselleri ise büyük sürülerin mevsimlik yolculuk yaptığı tehlikeli yollardan geçtikleri belgeseller. Eminim hatırlayacaksınız. Bu belgesellerde büyük sürülerin bu yolculukları sırasında çeşitli tehlikelerden kaçmaya çalıştıklarına şahit oluruz ama her seferinde sürüden birkaç hayvan kendilerinden daha güçlü olan yırtıcılar tarafından yakalanmaktadır. Sürü içerisinden yakalanan bu hayvanlar sayesinde sürü daha fazla zarar almadan yolculuğuna devam etmektedir. Bu açıdan baktığınızda aslında yırtıcılar tarafından yakalanan bu hayvanlar sürünün güvenliği için yırtıcılara sunulan bir tür kurbandan ibarettir. Bu doğal olay her yolculukta tekrar etmektedir. Sürüden daha güçlü olan yırtıcı hayvanlar yalnız kendilerine yetecek kadar hayvanı avlamakta sürünün kalanına dokunmamaktadır. Şimdi yıllar boyu bu sahneyi izleyen insanları düşünün, aynı yırtıcı hayvanlarla onlar da mücadele etmekteler. Ayrıca bu hayvanlara ek olarak hastalıklar, iklim koşulları vb. durumlarla da mücadele ediyorlar. Bu tür olayları gözlemledikten sonra yapılacak ritüellerden ilki kanlı ya da kansız fark etmez bir kurban sunmak olmaz mıydı? Yüz yıllar boyunca doğanın bu dengesini izlediğinizi düşünün dengenin devamlılığı, yaşamın devamlılığı için kurban sunmaktan daha doğal ne olabilir? Bence kurbanın bu kadar köklü ve insanın yaşadığı her yerde karşımıza çıkan en eski ritüellerden biri olmasının arkasında bu taklit ve gözlem yeteneğimiz var. 

        Bu doğrultuda önce eylemin kendisi ortaya çıkmış sonrasında eylemi meşrulaştırmak, kalıcı hale getirmek ve devamlılığını sağlamak için birbirinden farklı anlatılar ritüeller sırasında üretilmiş olabilir. Yine de burada dikkat etmemiz gereken en önemli şeylerden birinin kurban ritüellerinin her birinin bilinçli ya da bilinçsiz olsun yeniden yaratmayı ve sürekliliği beraberinde getirdiğidir. Sunulan her bir kurban o ritüele ait anlatının birebir canlandırılması, yeniden yaratılmasını ve o enerjinin ortaya çıkarılmasını içerir. Bununla birlikte kötülükten korunmanın, birlikteliğin ve minnettarlığın da bir göstergesi olur. Bu özellikleri kurban ritüelini kutsal ve özel bir eylem haline getirir. Kurbana yönelik anlatılar kimi noktalarda sıkı sıkıya korunsa da bazı açılardan değişime uğrayabilir. Din, inanış ve yaşam biçimi değiştikçe anlatılarda değişiklikler gösterebilir. Ama temel amaç ve güdü aynı kalır. Böylelikle kurban ritüeli her din, her inanç biçimi ve her yaşam tarzı için kanlı veya kansız olsun kendisine bir yer bulur.

        Umarım yazıyı keyifle okumuşsunuzdur. Kurban üzerine söylenecek, okunacak çok şey var. Daha ayrıntılı olarak ele alacağımız noktalar var.  Ama ben burada sizi biraz düşünmeye, fikirlerinizi ortaya çıkarmaya davet etmek istedim. Kurban denilince aklıma gelen düşünceleri aktarmak, düşünme sürecime sizi dahil etmek istedim. Umarım siz de okuduktan sonra yorumlara kendi düşünce sürecinizi yazarsınız ve bu sürece beni dahil edersiniz. Sevdiklerinize ve size iyi bayramlar ve güzel günler dilerim. Kendinize iyi bakın. 

Not: 

Kapakta kullanılan görsel; " Noah's Sacrifice" Daniel Maclise (1806–1870) Leeds Art Gallery, Leeds Museums and Galleries - "https://artuk.org/discover/artworks/noahs-sacrifice-37513" adresinden alınmıştır.